بره چې مونږ څومره بحث وکړو ددې ټول بحث نه د یو ځانګړی علم تصور پیدا کیږی او هم دې ته مونږ ” تنقید عقل محض” وٸیلے شو دلته عقل هغه فیکلټی ده د کوم نه چې مونږ ته بدیهی علم حاصلیږی او عقل محض یا سوچه عقل هغه فیکلټی ده کوم چې په خالص بدیهی علم مشتمل وې او د سوچه عقل organon یا دستور د هغه اصولو مجموعه ده د کوم د لاندی چې خالص بدیهی علم حاصلیږی او حاصلیدے شی او چې دا organon یا دستور په بشپړه توګه په عمل کښې راشی نو د سوچه عقل نظام جوړوی خو دا وروسته خبره ده
بره چې مونږ کوم بحث وکړو د هغې نه دا نشی معلومیدلے چې زمونږ د بدیهی علم پراختیا ممکن ده یا نه۔۔ او که ممکن ده نو په کومو صورتونو کښې؟ له دې وجې نه دا علم کوم چې صرف د سوچه عقل د معلوماتو په حدودو یا ماخذ خبره کوی دې له مونږ د سوچه عقل د نظام د تمهید حیثیت ورکولے شو او دې ته مونږ د سوچه عقل نظریه نه بلکی د سوچه عقل تنقید وایو او ددې فایده به دا وې چې د فلسفیانه فکر د لحاظ نه به دا صرف منفی وې یعنی دا تنقید به زمونږ د عقل د توسیع نه بلکی د تشریح ذمه وار وې او هم دا به عقل د مغالطو نه محفوظ ساتی چې دا ددې تنقید ډیر لوۓ خدمت دے دلته کانټ دې ټول عمل ته Transcendental وایې کوم چې په معروضاتو نه بلکی د معروضاتو د علم د حاصلولو په طریقی باندی خبره کوی او بیا تر څومره پورې چې دا علم په بدیهی توګه حاصلیدے شی ددې تصوراتو مکمل نظام ته Transcendental philosophy وایې او ددې دایره د کانټ په اند د حد نه زیاته پراخه ده ځکه چې مونږ له تحلیل د هغه حد پوری پکار دے تر څو پوری چې دا د بدیهی ترکیب د اصولو د معلومولو د پاره لازمی دے
دې وخت کښې مونږ له دا تحقیق کول دې کوم ته چې مونږ د یو ډاکټراین نه بلکی د یو ټرانسینډینټل کریټیک نوم ورکولے شو ځکه چې ددې مقصد د علم توسیع نه بلکی تصحیح او د ټول بدیهی معلوماتو د قدر او قیمت د ناپ کولو یو معیار وړاندې کول دې دا تنقید ددې تیارې ده چې که کیدلے شوه نو یو organon یا یو canon جوړ شی او هم ددې مطابق به د سوچه عقل د فلسفے یو مکمل نظام چې ترکیبی او تحلیلی دواړه وې” جوړ کړی
کانټ زیاتوی چې ددې نظام جوړول ممکن دې ځکه چې ددې دایره دومره پراخه نه ده او دا اندازه ددې خبرې نه کیږی چې زمونږ د بحث موضوع د شیانو لا محدوده فطرت نه دے بلکی عقل دے کوم چې د شیانو علم حاصلوی او بیا په دې عقل کښې هم زمونږ د بحث موضوع د بدیهی ترکیبی علم سره تعلق لری له دې وجې نه مونږ ددې محدودی دایری د قدر او قیمت شناخت کولے شو بیا کانټ دا هم وایې چې ټرانسینډینټل فلاسفی د یو داسې علم تخیل دے چې ددې نقشه تنقید عقل محض له په تعمیری حیثیت سره جوړول پکار دې او ددې عمارت د یو یو کاڼی په مضبوطیدلو ځان مطمین کول دې
پخپله دې تنقید ته مونږ صرف د یوې وجې نه ټرانسینډینټل فلاسفی نشو وٸیلے او هغه دا چې د یو مکمل نظام جوړیدلو د پاره دې له د انسان د ټول بدیهی علم په یو تفصیلی تحلیل مشتمل کیدل پکار وو په تنقید عقل محض کښې دا تفصیلی تحلیل نظر انداز شوے دے او د ددې دوه وجې دې
اولنۍ دا چې ددې تحلیل نه څه خاص فایده نشته ځکه چې په دې کښې د هغه شکونو ځاۓ نشته کوم چې په ترکیب کښې موندلے کیږی د کوم د پاره چې د تنقید ضرورت راځې
دویمه دا چې د کانټ د منصوبی د وحدت خلاف خبره دا ده چې ددې تحلیل د مکمل کیدلو ذمه داری په خپل سر واخلی او نه کانټ خپل مقصد ددې تحلیل پابند جوړوی خو هغه بدیهی تصورات کوم چې مخکښې راروان دې د هغې مکمل تحلیل به په اسانۍ سره وشی کله چې دا ټول بنیادی تصورات د ترکیبی اصولو په حیثیت سره مخکښې راشی
لنډه دا چې په تنقید عقل محض کښې د ټرانسینډینټل فلاسفی ټول لوازمات موجود دې او دا تنقید ددې فلسفے په ټول تصور حاوی دے خو بیا هم دا تنقید پخپله ټرانسینډینټل فلسفه نه ده ځکه چې دا تحلیل د هغه ځاۓ پوری کوی څومره پورې چې د بدیهی تجربی علم د تحقیق د پاره لازمی وې
ددې علم په تقسیم کښې دا خبره په نظر کښې ساتل پکار دې چې دې ته داسې تصورات را دننه نشی په کوم کښې چې د تجربی جز شامل وی یعنی د بدیهی علم بلکل خالص کیدل لازمی دې کوم ته چې مونږ بره absolute apriori علم وٸیلے وو لکه د اخلاقو ټول بنیادی احکام او تصورات د بدیهی علم حیثیت لری خو بیا هم دا په ټرانسینډینټل فلاسفی کښې نه راځې ځکه چې دا د خوشحالۍ او غم, د ارمان او رجحان وغیره تصوراتو سره تعلق ساتی کوم چې ټول په ټوله د تجربی نه اخذ شوې وې پخپله د اخلاقی حکمونو بنیاد په خواهشاتو او رجحاناتو باندی نه صحیح, خو بیا هم د فرض د تصور په سلسله کښې که د ستونزو د لری کولو په شکل کښې وې یا د رغبت په شکل کښې وې کوم ته چې زمونږ د کارونو محرک جوړیدل نه دې پکار, دا احکام دغه تجرباتی تصورات د خالص اخلاقیاتو په نظام کښې دننه کوی
له دې وجی نه ټرانسینډینټل فلسفه د سوچه عقل فلسفه ده ځکه چې په عملی مسٸلو کښې په کوم ځاۓ کښې د عمل د محرکاتو مداخلت وې هغه د جذباتو سره تعلق ساتی کوم چې د تجرباتی علم نه اخذ کیږی
وس که مونږ د یو نظام نه د ددې علم تقسیم د یو عام نقطه نظر نه وغواړو نو دا به دوه قسمونه لری یو د مبادیاتو او بل د منهاج ۔۔۔ او ددې دواړو قسمونو به مخکښې نور قسمونه وې
په اخر کښې کانټ دا خبره راغونډه کړی او ووایې چې د انسانی علم دوه شعبې دې د کومو چې شاید یو مشترک اصل وې او مونږ ترې خبر نه یو یعنی عقل او حس ۔۔ د کومو په ذریعه چې معروضات زمونږ مخې ته وړاندې کیږی او د عقل په ذریعه مونږ ددې خیال کوو د کوم ځاۓ پوری چې په حس کښې بدیهی ادراکات شامل وې د هغه ځاۓ پورې به دا د ټرانسینډینټل فلسفے د لاندی راځې او په دې باندی کانټ د خپل کتاب په اولنی سر کښې خبره کوی او دې له کانټ دا دلیل راوړی چې هغه شرطونه د کومو مطابق چې انسانی علم ته معروضات راوړاندې کیږی د هغه شرطونو نه مخکښې پکار دے د کوم مطابق چې خیال کیږی یعنی لنډه دا چې د sensebility فیکلټی به د reason د فیکلټی نه مخکښې راځې
نوټ ۔۔۔ دا پیژندګلو ختمه شوه خو ددې پیژندګلو په اهمو خبرو به را روانو دوه برخو کښې خبره کوو
جارې ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
