دا کار به ډیر فایده مند وې چې مونږ ډیر سوالونه د یو سوال لاندې راولو ځکه چې ددې څخه نه مونږ صرف د خپل کار صحیح تعین کولے شو او د ځان د پاره اسانتیا پیدا کولے شو بلکی هغه خلک کوم چې زمونږ کار د خپل نظر نه تیرول غواړی هغوی ته به هم دا فیصله اسانه وې چې مونږ په خپل مقصد کښې کامیاب شوی یو او یا نه ۔۔۔
اصل مسٸله کوم چې سوچه عقل له حل کول پکار دې هغه دا ده چې
How are synthetical judgements apriori possible ?
یعنی بدیهی ترکیبی ججمنټس څنګه ممکن کیدلے شی؟
د مابعدالطبعیات تر اوسه پورې د تردید په میدان کښې د پاتې کیدلو یو سبب دا دے چې خلک ددې مسٸلې نه بلکی شاید چې د انالیټک او سینتیټک ججمنټس د فرق څخه هم خبر نه وو ددې مسٸلی په حل کیدلو باندی یا ددې خبرې په پوره ثبوت باندی چې د کوم څیز تشریح مابعدالطبعیات غواړی هغه هډو ممکن نه ده چې ددې پورې ددې علم د نیشت او د شتون اړتیا ده
د کانټ نه په مخکښینی فلسفیانو کښې ډیوډ هیوم دې مسٸلې ته ډیر نزدی رسیدلے وو خو هغه هم په پوره وضاحت سره په کلی حیثیت باندې په دې غور نه وو کړے بلکی خپله توجه یې د cause او د effect تعلق یې د سینتیټک ججمنټ پورې محدود ساتلے وو او په خپل خیال کښې یې دا ثابت کړی وو چې دا قسم ججمنټ بدیهی نشې کیدلے او د هغه د تحقیقاتو د رو نه مابعدالطبعیات په دې وهم باندې ولاړ دے چې کوم معلومات په اصل کښې د تجربی نه اخذ شوې دې او د خپل عادت له وجی په ظاهره باندی نیسیسټی حاصلوی نو مونږ یې په غلطۍ سره عقلی معلومات ګڼو که دا مسٸله په کلی حیثیت سره په غور کښې راغلی وے نو هغه به دا دعوی کوم چې د خالصو فلسفیانو جرړې هم را کنی هیڅ کله نه کوله ځکه چې د هیوم د استدلال نه خو سوچه ریاضی هم څه څیز نه دے ولی چې دا سوچه ریاضی هم په بدیهی ترکیبی ججمنټس باندی مشتمله وې
وس دویم سوال دا دے چې سوچه ریاضی څنګه ممکن کیدلے شی؟ او ددې سره سوچه نیچرل ساینس څنګه ممکن کیدلے شی؟
دا علمونه واقعی موجود دې ددې په اړه دا سوال ډیر په ځاۓ دے ځکه چې ددې ممکن کیدل ددې د موجودګۍ نه ثابتیږی دلته کیدیشی بعضی خلکو ته شک وی خو ددې مختلف ججمنټس چې د اصلی یعنی تجرباتی طبعیات په شروع کښې راځې لکه مثال په توګه چې د مادے مقدار بی بدلونه پاتی کیږی, د مادے جمود او یا د عمل او رد عمل برابر کیدل وغیره ۔۔۔ په دې ججمنټس چې مونږ نظر واچوو نو دا پته راته لګی چې دا سوچه یا عقلی طبعیات جوړوی او دا ددې مستحق دې چې د ځانله علم په حیثیت سره خواه که ددې دایره تنګه یا وسیع وی بلکل جدا کیدل پکار دې
وس د مابعدالطبعیات د علم خبره پاتې کیږی د کوم چې تر اوسه پوری یو غیر مطمین تګ پاتی دے دې ته چې څوک ګوری نو ددې علم په ممکن کیدلو کښې به شک کوی ځکه چې د مابعدالطبعیات څومره نظریی تر اوسه پوری راوړاندې شوې دې د یوی متعلق هم که مونږ د اصل مقصد لحاظ وساتو نو دا نشو وٸیلے چې واقعی د مابعدالطبعیات علم موجود دے
بیا هم په یوه ځانګړی معنی کښې د داسی قسم علم وجود تسلیمول پکار دې او که د علم په حیثیت سره نه وې نو د فطری رجحان په حیثیت سره دا علم ضرور موجود دے ځکه چې انسانی عقل د خپلو ضروریاتو څخه مجبوره وې او ددې مسٸلو په تحقیق کښې لګیا وې چې دا ددې د تجربی یا د تجربی نه اخذ شوی اصولو باندی نه حل کیږی خو بیا هم د انسانی عقل د فکر درجو ته که مونږ ورسیږو نو د مابعدالطبعیات یوه نیمه نظریه پکښې خامخا موجود وې او دا به همیشه موجود وې ځکه چې ددې متعلق دا سوال پیدا کیږی چې مابعدالطبعیات د یو فطری رجحان په حیثیت سره څنګه ممکن دے یعنی دا سوالونه کوم چې عقل د خپل ځان نه کوی او ددې سوالونو د جوابونو ضرورت یې مجبوروی خو دلته مسٸله دا ده چې دا سوالونه په عام انسانی عقل کښې ولی پیدا کیږی ؟
دا فطری سوالونه یعنی دا دنیا څنګه پیدا شوه ؟ وغیره ددې د جوابونو چې څومره کوششونه تر اوسه پوری شوې دې نو په دې کښې خامخا څه تردید موجود وې نو دلته مونږ له وس ددې علم د شتون او نیشت یقینی فیصله کول پکار دې یعنی یا مونږ ته د سوچه عقل د سوالونو د معروضاتو مکمل علم حاصلول پکار دې یا مونږ ته دا فیصله کول پکار دې چې دا سوچه عقل د کوم حد پوری ددې سوالونو په جوابونو ورکولو کښې قابل یا ناقابل دے او یا مونږ ته خپل عقل له توسیع ورکول پکار دې او یا ددې یقینی حدود مقرر کول پکار دې
وس ددې عامې مسٸلې نه دا سوال پیدا کیږی چې د علم په حیثیت سره مابعدالطبعیات څنګه ممکن کیدلے شی ؟
لنډه دا چې د عقل د تنقید نه مونږ ته په اخر کښې لازمی علم حاصلیږی خو دلته ددغه علم دایره دومره پراخه نه ده پکار چې مونږ ددې د پراخوالی نه ویریږو ځکه چې دا د عقل د بی شمیره موضوعاتو سره بحث نه کوی بلکی صرف د سوچه عقل سره یعنی هغه مسٸلې چې ددې دننه پیدا کیږی او دا مسٸلې هم د مختلفو شیانو فطرت نه بلکی پخپله ددې د فطرت نه پیدا شوی وی له دې وجې نه چې عقل ددې خبرې نه خبر شی چې دا د تجربی د معروضاتو د علم په حاصلولو کښې قابلیت لری نو په اسانۍ سره د خپل استمعال حدود هم وټاکی په کوم کښې چې د تجربی د حدودو نه اخوا د تګ کوشش کیږی
د مابعدالطبعیات په بیلابیلو نظریو کښې چې څومره تحلیلی عنصر دے یعنی ددې تصوراتو تجزیه چې زمونږ په عقل کښې په بدیهی توګه موجود ده دا د حقیقی مابعدالطبعیات صرف یوه ذریعه ده مقصد نه ۔۔۔ ددې مقصد به دا وې چې مونږ خپل بدیهی علم له په ترکیبی توګه توسیع ورکړو او دا ددې تحلیل په ذریعه نه پوره کیږی ځکه چې دا مونږ ته صرف دا ښایې چې ددې تصوراتو دننه کوم اجزا شامل دې دا نه ښایې چې مونږ دا تصورات په بدیهی توګه څنګه حاصلولے شو
که دلته مابعدالطبعیات ددې خپلو ټولو دعوو نه لاس په سر شې نو په دې کښې ددې هیڅ توهین نشته او عزت یې په دې کښې دے چې مونږ د دننی ستونزو او بهرنی مزاحمتونو څه پرواه ونکړو او دا علم چې د انسانی عقل د فطرت په لحاظ سره ډیر اهم دے چې ددې ټول ښاخونه مونږ لری کولے شو خو ددې جرړې نشو نو په یوه بله طریقه ددې لویول او خیال ساتل دې چې ددې نه لویه ونه جوړه شی
دا سوال چې ” بدیهی ترکیبی ججمنټس څنګه ممکن کیدلے شی؟” په دې په اخر کښې تفصیلی خبره کوو
جاری ۔۔۔۔۔۔
